Nieswoiste choroby jelita to grupa schorzeń przewodu pokarmowego obejmująca wrzodziejące zapalenie jelita grubego, chorobę Leśniowskiego – Crohna oraz mikroskopowe zapalenie jelita grubego. Charakteryzują się przewlekłym stanem zapalnym, który wywołany został niewłaściwą reakcją immunologiczną. Są to jednostki chorobowe, które coraz częściej występują w krajach rozwiniętych. W regionach gdzie dotychczas współczynnik zachorowalności na NZJ był niski notuje się jego wzrost. Dokładne przyczyny rozwoju chorób nie są znane, mogą to być czynniki genetyczne, immunologiczne oraz środowiskowe.

Do czynników sprzyjających rozwojowi choroby zalicza się:
► dietę będącą źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych,
► spożycie kwasów tłuszczowych nienasyconych omega-3 i omega-6 w nieprawidłowym stosunku,
► nadmiar cukrów prostych w diecie,
► niedobór błonnika pokarmowego,
► zakażenia bakteryjne m.in. Mycobacterium paratuberculosis spp., Salmonella spp., Shigella spp.,
► zakażenia wirusowe m.in. wirus odry, cytomegalii,
► czynniki toksyczne – działanie chemicznych substancji dodatkowych,
► zwiększenie zanieczyszczenia środowiska,
► palenie tytoniu,
► stres,
► niewłaściwy skład mikroflory jelitowej ze zwiększoną ilością liczby Bacteroides spp., Escherichia coli i  Enterobacterium spp. w  stosunku do Bifidobacterium i Lactobacillus spp.

W przypadku choroby Leśniowskiego – Crohna zmiany na tle zapalnym przebiegają z zajęciem całej grubości ściany narządu, mają charakter ogniskowy oraz mogą występować w każdym odcinku przewodu pokarmowego, od jamy ustnej po odbyt.

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego charakteryzuje się występowaniem stanu zapalnego wyłącznie w błonie śluzowej i podśluzowej jelita grubego.

W przebiegu chorób wyróżnia się okresy remisji (wyciszenia choroby) oraz zaostrzeń.

Nieswoiste zapalenia jelita – objawy choroby
Głównymi objawami wrzodziejącego zapalenia jelita oraz choroby Leśniowskiego – Crohna są biegunka, bóle brzucha, uczucie osłabienia, gorączka, utrata łaknienia. Objawy te prowadzą do utraty masy ciała oraz rozwoju niedożywienia.

Leczenie pacjentów cierpiących na nieswoiste choroby jelita ma na celu poprawę jakości życia w tym uzyskanie i utrzymanie w jak najdłuższym czasie remisji choroby, zapobieganie powikłaniom oraz utrzymanie stanu odżywienia pacjenta na właściwym poziomie.

Leczenie żywieniowe dietą przemysłową
Leczenie żywieniowe może być stosowane w celu wyciszenia objawów choroby, w trakcie rozpoznania, jak i zaostrzenia oraz jest zalecane u dzieci i młodzieży jako leczenie pierwszego wyboru w niepowikłanej postaci choroby. Do uzyskania remisji stosuje się wyłącznie dietę przemysłową polegającą na spożywaniu specjalnych preparatów, zawierających niezbędne składniki odżywcze dostosowane do wieku dziecka, a ich wybór zależy od preferencji oraz innych wymogów i wskazań. Na rynku dostępne są różne rodzaje tej diety, stosowane jako żywienie wyłączne przez około 6 tygodni, a uzyskanie remisji zauważyć można po około 2-4 tygodniach. W trakcie trwania diety dopuszczalne jest jedynie picie niegazowanej wody.


Wychodzenie z diety przemysłowej
Nie ma jednolitych zaleceń co do wychodzenia z diety przemysłowej i powrotu do standardowej. Każdy pacjent może różnie tolerować produkty spożywcze. Zaleca się, aby najpierw wprowadzać produkty ubogie w błonnik i jak najmniej przetworzone. Do diety należy wprowadzać stopniowo kolejne produkty z różnych grup. Po 14 dniach rozszerzania diety pacjent może jeść produkty standardowej diety z założeniami zdrowego odżywiania. W całym etapie leczenia żywieniowego pomocny jest dzienniczek, w którym pacjent zapisuje wszystkie spożyte pokarmy oraz dolegliwości po spożyciu.

W okresie remisji choroby dominuje model żywienia opierający się na na założeniach diety lekkostrawnej i niskotłuszczowej. Zalecana jest również zwiększona ilość białka od 1,2-3 g/kg m.c/dzień oraz niektórych witamin i składników mineralnych w zależności od stopnia odżywienia. Istnieją także alternatywne metody leczenia dietetycznego, modelami żywienia FODMAP, SCD oraz IBD-AID.

Alternatywne metody leczenia dietetycznego - FODMAP, SCD oraz IBD-AID
Dieta low FODMAP opiera się na ograniczeniu lub wykluczeniu zdolnych do fermentacji, słabo wchłanialnych węglowodanów obejmujących laktozę, fruktozę np.: fruktany, sorbitol i inne alkohole cukrowe, określane mianem fermentujących oligo-, di-, monosacharydów i  polioli. Dowody na skuteczność diety FODMAP w leczeniu pacjentów z NZJ nie są wystarczające. Przeglądy badań potwierdzają, iż w 50% przypadków stosowanie diety FODMAP przyczynia się do ustąpienia objawów zespołu jelita drażliwego. W jednym z badań przeprowadzonym w Australii na grupie 52 osób z chorobami NZJ wykazano, iż dieta low FODMAP u ponad połowy badanych wykazała ustąpienie objawów choroby, takich jak ból brzucha, wzdęcia oraz biegunka. Połączenie założeń diety low FODMAP wraz z tradycyjnymi zaleceniami żywienia w NZJ może być skutecznym rozwiązaniem na ustąpienie objawów choroby.

Dieta SCD czyli specjalna dieta węglowodanowa opisywana jako dieta dla pacjentów z celiakią, w której pacjenci powinni eliminować ze swojego jadłospisu polisacharydy i disacharydy. Dozwolona jest wyłącznie podaż węglowodanów o strukturze monosacharydów zawartych w owocach, niektórych warzywach i miodzie. Są one łatwo wchłaniane oraz trawione przez przewód pokarmowy. Elementem diety SCD są wolne od laktozy mleczne produkty fermentowane.

Dieta IBD-AID opiera się na założeniach diety SCD i polega na ograniczeniu lub wyłączeniu niektórych węglowodanów – laktozy, cukrów rafinowanych i przetworzonych węglowodanów złożonych, podaży pre- i probiotyków oraz zmianie tekstury żywności – blendowaniu i gotowaniu w celu poprawy wchłaniania składników odżywczych. Dietę IBD-AID od diety SCD odróżnia brak zakazu spożywania glutenu. Istnieją liczne badania potwierdzające skuteczność diety IBD-AID w leczeniu pacjentów z NZJ.

Podsumowanie
Nieswoiste choroby zapalenia jelita to coraz szerzej sięgający problem zdrowotny w krajach rozwiniętych. Jednym z elementów terapii oprócz leczenia farmakologicznego jest postępowanie dietetyczne mające na celu zapobieganie rozwojowi niedożywienia, uzyskanie oraz utrzymanie remisjii choroby jak i poprawę jakości życia chorego. Pozytywny wpływ omawianych diet nie jest w pełni poznany i wymagane są dalsze obserwacje w przebiegu ich stosowania.